Panamá-Ourense

Nas últimas semanas falouse bastante por estes lares da canle de Panamá e das obras de ampliación que van iniciarse en breve. Obras que, en principio, deberían redundar en proveitoso beneficio dos portos galegos, se é que o noso minifundismo mental non estraga esta oportunidade igual que xa ten estragado tantas outras (ao affaire dos tres aeroportos me remito, e poderían sumarse outros moitos tanto ou máis desalentadores).

Mais o caso é que, con motivo destes ecos panameños, Xornal de Galicia publicou unha breve reportaxe que fala da participación galega na construción dese prodixio da enxeñaría moderna. Un sempre sentiu certa inexplicábel atracción por estas obras megalómanas e temerarias forxadas en metal finisecular, no primeiro e máis inxenuo espírito industrial, cando a sociedade protourbana comezaba a petar nas portas das aldeas e ían xurdindo así novas periferias territoriais, mentais e culturais. Novas zonas fronteirizas que, en boa medida, palpitan por baixo do noso actual xeito de ser e pensar, desde o rock bravú até esa especie de mitoloxía posmoderna da paila. Mais iso é fariña para outra muiñada, e das longas...

Volvendo pois ao conto, o caso é que os galegos (os desherdados galegos, falando ben e en propiedade), naquela altura histórica, formabamos parte da grei dos parias do mundo. E chegaron a Panamá a moreas, como obreiros escuros que aínda recendían a viño novo e pataca e que atravesaron a poza atlántica para achegar á construción da canle o único que ninguén lles arrincara nin lles podería arrincar nunca: suor, músculo, e por suposto moito sangue. O que deixaron os milleiros de paisanos que ficaron soterrados no seu labor de abrirlle un camiño ao mar por onde antes se estendía o monte e a selva. É un pouso estraño o que deixa esta historia. O brío épico e inaugural (que o hai, sen dúbida, como en toda historia que narre episodios de transformación do mundo e das cousas) non se deixa disociar da tristura, da dor, da inevitábel lectura social.

Mais non fai falta írmonos tan lonxe para lembrar episodios semellantes e sensacións moi parecidas. No noso percorrido pola provincia de Ourense (esa que xa se prolongou durante case tres meses, e que está próxima a rematar), puidemos escoitar en primeirísima persoa historias que nos falaban da construción da liña ferroviaria Zamora-Ourense, alá nos derradeiros anos do século XIX e primeiros do XX. Abonda con atravesar eses territorios a bordo do comboio para percatármonos da magnitude daquel esforzo, do heroísmo desesperado que supuña sementar de camiños de ferro ese territorio aínda hoxe agreste e mesmo hostil por momentos. Unha magnitude e un heroísmo que, co paso dos anos e das linguas, foi cristalizando nunha sorte de epopea fragmentaria á que accedemos a través de datos illados, filtrados pola memoria deformante desas xentes do rural que ao mellor xa recibiron a historia en segundo ou terceiro grao. E así, en Campobecerros (Castrelo de Val) faláronlles aos nosos compañeiros dos centos e centos de traballadores que morreron esmagados dentro dos túneles en construción, e que a sangría chegou a ser tan descomunal que houbo aldeas enteiras que ficaron sen homes. E en Lamela (Baños de Molgas), a señora Celerina falounos baixo un sol de xustiza das moitas vidas que tragara o tune (esa é a pronuncia popular da zona, no canto de túnel) de Salgueiros, até o extremo de que este chegou a ser coñecido popularmente por A Boca Negra. De feito, a propia señora Celerina lembrou para nós unha estremecedora copla posta en boca do enxeñeiro zamorano que dirixiu as obras, e que di así:

Hice un túnel en Galicia

que le llaman Boca Negra,

que ha de ser la perdición

de toda la cristiandad gallega.

Proba de até que punto aqueles sucesos, tráxicos e inmensos, foron procesados e reinterpretados por esa máquina de crear mitoloxía que é a cultura popular...