terça-feira, 28 de dezembro de 2010

O Apalpador, o sol, o inverno...

Desde hai uns anos o Apalpador conseguiu asentarse como unha marca de identidade do Nadal galego, mesmo en sectores en principio bastante afastados (no ideolóxico, mais non só) daqueles dos que partiu o proceso de revitalización e reivindicación desta figura da mitoloxía popular courelá. Claro que sempre hai persoas remisas, pailáns de patacón que viven ancorados nos seus pseudo-discursos directamente importados da meseta e que ven ameazas e inventos do nacionalismo radical por toda a parte, agás (faltaría máis!) nos grandes tótems da cultura oficial e españolísima. Porque seica o Apalpador é unha invención, ou un plaxio do Olentzero batasuno (digooo, basco), ou como pouco unha distorsión do que non era máis ca un cocón para espantar os cativos. Ora, os símbolos culturais españois xurdiron puros e inmutábeis cando don Pelayo aínda arrastraba o cordón umbilical. Lóxico que estes palleiráns boten a lingua a pacer precisamente agora. Non deixa de ser un sinal de que algo como o Apalpador (símbolo non só do Nadal galego, senón tamén dun xeito radicalmente distinto de entender o Nadal!) está a conseguir un grao alto de aceptación social sen necesidade de pedir certificados oficiais nin de pagar portaxes en Madrid ou Hollywood. E iso non o poden aturar, xa ora!

Mais eu non quería falar de caspa nin de papanatas, senón do Apalpador e do sol e das grandes toradas estalando nas lareiras mentres cae a xeada no mundo. Porque o Apalpador vén de moi atrás, e como tantos outros temas da nosa tradición non deixa de ser transformación de mitos moito máis arcaicos. O entrañábel carboeiro que fuma en cachimbo e arrastra as súas chinelas polas devesas adiante preséntasenos como decantación de vellas simboloxías solares, e así o viu José André Lôpez Gonçález no seu estudo sobre o Apalpador, verdadeiro fito inaugural na recuperación deste personaxe e que estes días estiven a reler con delectación. Déixovos aquí un pequeno extracto no que o Apalpador aparece relacionado cun rito fermosísimo ao meu ver, como é a torada de Nadal.


O Apalpador e a torada de Natal_____________________

[...] Um rito pan-indoeuropeu mergulhado na noite dos tempos ligado a nosso personagem, como a seguir observaremos, é o da torada de Natal, da que tem escrevido inesquecíveis páginas Sir James George Frazer. O senhor Benigno da casa de Cela de Romeor do Caurel assinalou-me que quando ele era moço ainda traziam desde A Devesa para as casas uma torada bastante grossa para alimentar o lume de Natal, acrescentando: "Ninguém, durante este tempo, não devia jurar, nem zangar-se, nem bater nas crianças, nem nos animais. Depois de se cantar Os Reis -cá vinha-che gente desde Santim, de Zanfoga e mesmo de Busmaior-, punham-se às portas das cortes as cinzas do tarulo para que o gado passasse por cima. Assim espantavam-se-lhes as doenças". O senhor havia ter em torno dos oitenta anos quando recolhi o rito em 1988. Ele, camponês, nunca saíra do Caurel fora do serviço militar.

Aqui se mostram os caracteres apotropáicos, isto é, o vigor protector, directamente sobre os animais e de modo indirecto sobre a gente, do ritual. Que este rito tem sido operante também em Bezerreã e em Cervantes, assegura-o D. Jesus Rodríguez López em Supersticiones de Galicia, livro publicado em 1910. Em Portugal há o costume de prender dos ramos das árvores figuras a anunciar o Natal que depois são queimadas diante da Igreja. No Douro há a tradição de queimar uma árvore inteira na lareira. Nas Beiras, tanto a Alta quanto a Baixa, a árvore conhecida como o Madeiro do Menino-Jesus, é queimada na praça aos doze toques da meia noite, salta-se depois sobre o braseiro à par que se cantam as Janeiras. Antigamente o povo todo da aldeia comia, bebia e dançava à volta do fogo, a seguir à missa do galo, entrando a diversão pela noite dentro.

D. Julio Caro Baroja e D. José Miguel de Barandiarán, com muita sabedoria e atenção, têm atestado e estudado o tema da árvore do Natal e dos assuntos ligados a ele no País Basco. Mesmamente o antropólogo Caro Baroja informa da sua vitalidade em Aragão, Andaluzia, Castela, Catalunha, na França -onde muito tem batalhado Jean Batiste Thiers, cura de Vibraie e açoite de superstições- e igual na Itália. Na Toscana é mesmo nomeado Ceppo (toro da árvore cortada) o dia 25 de Dezembro. Ficam de acordo todos os etnólogos em que a queima do toro de Natal tem uma ligação ineludível com as representações solares (o Sol, produtor da luz e da vida em correspondência com a vegetação firma-se nos solstícios como se torna evidente nas festas de São João no solstício do verão), ritos mergulhados na profundidade da noite dos tempos. Mesmo a árvore de luzes, tão usual hoje em todos os fogares cidadãos, que veu a nós desde a Germânia, não vem ser mais, em rigor, que a velha queima da torada de Natal milenária, fortemente deformada desta volta por uma comercialização abusiva e a papa-moscas mimetização da pseudo-cultura holiwoodiana.

O Apalpador, com as funções atribuídas de carvoeiro, isto é, trançador de árvores, subministrador do lume (floresta-luz-calor) e doador de castanhas, possui as mesmas virtudes apotropáicas postas na queima dos madeiros, isto é, anunciador da fartura, da protecção, da aliança com a boa fortuna. [...]





sábado, 18 de dezembro de 2010

James McPherson ou o violín esnaquizado

Foi unha desas historias de que tanto gostan os escoceses. Chamábase James McPherson e naceu aló por 1675, fillo dunha xitana e dun terratenente das Terras Altas, o soberbio McPherson de Invereshie. James, home forzudo e de espada rápida, chegou a ser violinista de renome, mais esas inquedanzas musicais non lle impediron converterse tamén no líder dunha banda de xitanos que fixo delitos e falcatruadas varias por todo o norleste escocés, desde Moray a Aberdeenshire. Cómpre aclarar canto antes que estes delincuentes entraban na tan celebrada categoría dos "bos ladróns", pois todo canto sobraba dos seus roubos e saqueos (que foron moitos e frecuentes, a xulgar polas fontes) era relixiosamente repartido entre os menos agrazados pola fortuna. Mais sendo violinista e ladrón, era cuestión de tempo que os fados se volvesen na súa contra e lle despexasen moi solícitos o camiño da forca.
E así foi. Certo día fixérono preso na localidade de Keith, despois dunha persecución polas rúas digna dun telexornal ianque e que só concluíu cando unha muller lle guindou por riba unha saba ao coitado do James, facilitando a súa captura e selando a súa perdición. Foi xulgado en Banff, declarado culpábel e condenado polos maxistrados a morrer na devandita forca, que de seguro agardaba impaciente e nerviosa polo pescozo de tan insigne persoeiro (xa o dixo Hamlet con acento mariñao: Fan agora tan ásperos espartos!). Chegado o día da execución, os maxistrados souberon por ocultas canles que estaba a piques de chegar desde Aberdeen un emisario co indulto para James McPherson (non hai historia de execucións na que non medie un indulto, ben o sabemos os que algún día pasamos pola Ponte do Pasatempo). Como non podían permitir baixo ningún concepto que un ladrón violinista (e xitano por vía materna!) se salvase dos ásperos espartos de Escocia, os maxistrados mandaron adiantar o reloxo da vila vinte minutos, para que James McPherson fose executado antes tempo. Xa no cadafalso, diante da multitude, McPherson sacou o seu violín e tocou o lamento que compuxera na véspera na escuridade da súa masmorra. O famoso Lamento de McPherson. Concluída a peza, ergueu o instrumento e ofreceullo a alguén do seu clan que fose quen de tocalo coma el. Ante o silencio xeral, berrou: Pois ninguén ha tocar nunca máis o violín de McPherson!, e dito isto partiu o violín en dous con grande violencia. Neste punto diverxen as crónicas, pois hai quen di que escachou o instrumento contra o seu propio xeonllo, e hai quen opina que utilizou para tal mester a cabeza do propio verdugo. Sexa como for, aquel día foi pendurado James McPherson, a quen imaxinamos orgulloso e escuro pendurado no medio da praza de Banff, coa viruxe dos páramos escoceses facendo rinchar as cordas rotas do violín.

Ten epílogo este conto, ou máis ben epílogos. O violín roto (que símbolo!) aínda se conserva hoxe no museo do clan McPherson, e, aínda que non nos consta tal extremo, cremos que ben debería ser obxecto de veneración e aínda se me apurades de devota romaría. Coma aquelas harpas rotas que apodrecían hai tempo debaixo das camas dos derradeiros harpistas galeses. E en Banff hai un coñecido café chamado The Broken Fiddle, que aínda así non deixa de ser cativa homenaxe a tan poderosa cousa como alí aconteceu. O outro epílogo fálanos de xustiza poética e dunha certa orde no mundo: os maxistrados que xulgaron a James McPherson foron castigados pola súa maldade, de xeito que o reloxo da vila de Banff permaneceu cos seus vinte minutos de atraso durante varios anos, do cal se supón que os seus veciños vivirían todo ese tempo inmersos nun caos de retrasos e anacronías varias, algo sempre moi malo de levar para un británico. Aínda hoxe se cre que o reloxo da localidade veciña de Macduff ten tapada a súa cara noroccidental para que as xentes de Banff non poidan saber por el cal é a hora correcta en que viven.

E o Lamento de McPherson? Pois o lamento dese medio xitano é unha desas pezas clásicas da música escocesa, e o mesmísimo Robert Burns, vate nacional da Escocia, chegou a facer unha versión del. Martyn Bennett, no seu testamento musical Grit, resgatou este lamento na voz doutro músico popular escocés, Jimmy McBeath, e rodeouno do que Hamish Henderson chamou new brave music. O resultado é este "Rant", tan desconcertante como sublime.


O adeus do gaiteiro

En memoria do señor Paco de Escornabois, grande gaiteiro, que onte nos deixou á idade de 86 anos e que destas horas xa estará a facer romaría na parroquia dos defuntos.

quinta-feira, 9 de dezembro de 2010

De raíces atlánticas e saiva nova: "Celtic Roots"

Que para que serve o "celtismo", a "música celta" e demais?
Pois, entre outras cousas do comer, para pór en marcha proxectos tan xeitosos coma este.

segunda-feira, 6 de dezembro de 2010

Cabalga o inverno por riba dos valados

Ninguén mellor que Uxío Novoneyra, seareiro habitual destas leiras de arxila, para falarnos destes días de invernía e do que os homes fan e soñan entre o frío da neve e a ensoñación morna das lareiras.
Eí vein os cordeiros fiar os cordallos!
Acabáronse os traballos.
Viñeron as neves. Veo a chuvia i o vento
pre quen non pode estar drento.

Eu no meu
cada un no seu
teña pan teña leña
teña erba pros bois
e despois
veña o que veña:
É o prego
do labrego.

Cebalos cochos matalos
salalos i afumalos.
Ir derretendo na grasa...
Ir achegando na brasa...
Sempre hai que facer na casa.

Cunqueiro, Irlanda e o lume outonizo

Hai un par de meses redescubrín pola casa unha pequena colectánea de artigos publicados por Álvaro Cunqueiro no xornal El Progreso (xa sabedes, o de "Lugo y su provincia"). O exemplar é de presenza bastante modesta e, se me perdoades a maldade, mesmo de feitura un algo cutralleira. Tanto a maquetación como o tipo de letra deixan abondo que desexar, e a cor entre marela e alaranxada da capa atrae a atención a poder de mancar na vista. De todos os xeitos, tratándose de don Álvaro, pouco importa a presenza e moito a esencia: o que realmente embebeda deste cativo exemplar é o que nel hai escrito, ese universo feraz e incontrolábel que vai desaugar, un pouco quizais como o Masma ou calquera outro poderoso río de lealdades cantábricas, no pote onde Merlín compón feitizos e esconxura mundos. Nesas escasas cen páxinas (nin a elas chega) ilústranos Cunqueiro sobre menciñeiros e normandos, sobre trobadores e reis traizoados, e conclúe que o home, ese animal feble e solitario que apetece a liberdade, que dixo Rousseau, tende á luz por arriba, mais por abaixo bota raíces innumerábeis. Estaría ben lembrar esta verdade con máis frecuencia do que o facemos.
Mais se hai algo do que Cunqueiro sempre soubo falar, desde a ensoñación e o agarimo, é do outono, e nada menos podía agardarse del, insigne catador de polbo e seareiro insubornábel das súas San Lucas, que a el lle deben moito do que foron e son hoxe en día. Resgato pois desta colectánea un texto no que don Álvaro mitoloxiza e explica o outono tomando emprestados os sempre radicais sotaques irlandeses, eses dos que tanto gostamos por estas leiras de arxila. E acompañamos as palabras con músicas que, cando menos na miña lembranza, traen enguedellada a memoria da lareira tranquila nas noites de temporal.


Historias do outono e as súas chuvias______________

[...] E naceu o outono. Pelexaron unha vez en Irlanda vintesete reis contra trinta e tres, e pasados cinco días de batalla só ficaban vivos, aínda que feridos, oito. Decidiron dirixirse a Tara para curarse, declarando treguas. Unha vez en Tara, despois de escoitar un harpista que cantou fazañas dos fenianos campións e como Conan puxo paz na illa obrigando ás espadas a araren a terra primeiro e a ceifaren a cebada e mais o centeo despois, acordaron asinar a paz e repartir Irlanda. Mais non se puñan de acordo no reparto das terras, e moito menos das copas de óso e ouro dos reis mortos, e dos libros encadernados en prata que os acompañaran á batalla. Como non se puñan de acordo no reparto de Irlanda, dixéronse: Por que non nos repartimos o mundo todo? Caedmin, fillo de Donasta, fixo a pergunta.
E comezaron por repartir as estacións. Mais estas eran soamente catro, e os reis eran oito. Estabeleceron que o máis novo e o máis ancián escollesen unha estación en común os primeiros. Apartáronse o mozo e mais o ancián a deliberar. A primavera é a guerra e a morte, dixo o ancián, aínda que sexa igualmente o prado florido e a canción da rula. O verán é o mar e a batalla lonxe do lar, aínda que sexa tamén o día da sega e a noite do rouxinol. A min ponme medo o inverno polos meus moitos anos de frío e á fame. Pidamos o outono. O home volve ao fogar desde o mar, e atopa muller e fillos á porta da súa casa.
O máis ancián e o máis novo pediron o outono, e entón os outros dixéronlles que conviña que co outono levasen as chuvias, os lobatos e a metade das longas noites. Aceptaron o ancián e mais o mozo e retiráronse cara ao Oeste, a tomar posesión da súa parte, deixando os outros que repartisen a primavera, o verán e o inverno. O rei ancián morreu antes de chegar á primeira chuvia de setembro, mais o rei mozo, que era hábil xenete, logrou dominar o cabalo que traía polo aire, arrastrando as escuras nubes, e embridou para sempre as chuvias. Cando chovía en Irlanda adoitaba dicirse: Bachy, o Mozo, anda entre nós. Bachy, Manto Vermello, casou cunha filla do vento do Oeste, o vento da oda de Shelley, o selvaxe vento, e tivo dela tres fillos: Folla Seca, Noite Longa e Doce Lume. É dicir, dúas mulleres e un home. Cando esteades na casa, nestes días de outono, sentados ao redor do lume, mentres fóra chove e o vento arrastra as follas secas contra a porta, dicide: Escolleu ben o seu reino, a súa muller e mais os seus fillos Bachy Manto Vermello. E aseguran que Bachy, que está montado no cabalo da chuvia, escoita esta louvanza e mándalle ao seu fillo varón que arda ledo e quente naquel fogar. De Bachy dise esta canción:

Vento casou con chuvia,
o corvo agóchase no bosque.

Non tema o home, que o fillo

de Bachy é xeneroso en aloumiños.

O neno e a cervexa dormen ao seu carón.

E o lume gosta de oír falar o home.