segunda-feira, 30 de novembro de 2009

Santo André de Lonxe

Bendito mes, que comeza con Santos e acaba con San Andrés.
Hoxe consúmese entre frío e choiva o mes de Defuntos, cuxo día cabeiro está consagrado á celebración do Santo André de Teixido. Hai moitos séculos seica era Santiago Apóstolo o santo celebrado en tan simbólica xornada. Ben coñecida é a rivalidade latente durante moito tempo entre estes dous patróns e os seus respectivos santuarios. Algo tería que ver niso que o de Santo André sexa o verdadeiro santuario nacional galego, a romaría por antonomasia para os nosos paisanos, tal e como o é para os bretóns a de San Ronan de Locronan, tan parella e similar en moitos aspectos á do noso Santo André. Santiago, como Santo Adrián, teñen un trasfondo de paganismo celto-atlántico moi evidente a pouco que se foce nas súas respectivas mitoloxías. Mais ambos os dous representan, no fondo e na forma, a superposición de ritos e costumes novos, a xerarquización das crenzas. No Santo André de Lonxe, lugar sagrado de sempre como rezan os documentos altomedievais, a arteria pagá latexa a flor de pel, percíbese a súa presenza sen necesidade de esforzo intelectual ningún: rituais de adiviñación, comunidade da morte e da fecundidade (Meu santiño Santo André / eu como foi non o sei / fomos dous e viñemos tres), carácter fisterrán, embarcadeiro das almas, barcas de pedra nas que chegan os santos procedentes das Illas do Oeste, herba de namorar, milladoiros, zoomorfización das ánimas, cabalos bravos que se cadra son defuntos, tremor relixioso que nos asalta mentres ascendemos a Serra da Capelada. No tellado da igrexa do Santo André remata o Camiño das Estrelas dos pitagóricos, recreado como Camiño de Santiago polos cristiáns. O Santo André representa pois a integración, o eclecticismo, a mestura, a pervivencia tranquila dos xeitos e das cousas, ese Deus é bo e o Demo non é malo tan plasticamente representado na Pedra da Serpe de Gondomil. A ninguén debe sorprenderlle por tanto a forte pervivencia e enraizamento do Santo André no ser antropolóxico galego.
Hoxe mesmo, recuas e recuas de romeiros anegarán aquel promontorio debruzado sobre o mar inmenso, e farano con coidado de non pisar formiga nin verme, e algún deles (ou algunha delas) mesmo guindará migallas de pan na fonte santa para saber do seu porvir, ou mercarán os senandreses de pan pintado con forma de barca, de man, de flor e de santiño. Como di o poema de Ferrín "O curro de Morgadáns", cheira a sempre. Quizais a Teoría da Continuidade, no fin de contas, non sexa máis ca isto.
Como servidor non poderá transfigurarse hoxe en romeiro e retrotraerse milleiros e milleiros de anos no tempo, terei que me conformar con esta pequena homenaxe que quere ser tamén quizais acto ritual, relixioso ao seu xeito. Trátase de "Romeiro ao Lonxe", a coñecida peza na que os Luar Na Lubre revisitan unha melodía de Simon & Garfunkel (a famosísima "Scarborough Fair") póndolle unha letra de Xulián Cuba referida precisamente aos grandes mitos que poboan o Santo André de Teixido. Sen dúbida unha das cancións que incluiría na banda sonora da miña vida, e unha das máis logradas do grupo, que de feito volveu gravala en directo no seu recente traballo "Ao Vivo", desta vez coa voz de Diana Navarro.

sábado, 28 de novembro de 2009

Unha de toponimia monástica e penedosa: San Xulián de Moraime

San Xulián ou San Xián de Moraime é unha parroquia do termo municipal de Muxía, na comarca de Fisterra e no corazón vivo do antigo territorio (e moderno arciprestado) de Nemancos. En Moraime atopamos ademais unha igrexa parroquial que en tempos foi un mosteiro da orde bieita, o único cenobio de certa relevancia que chegou a existir no ámbito territorial da Costa da Morte e do que nin tan sequera se coñece con exactitude a súa data de fundación, se ben esta debeu ter lugar nos derradeiros anos do século XI. O antigo mosteiro de Moraime, situado iuxta crepidinem maris tal e como din os fermosos documentos fundacionais, chegou a ser refuxio de Afonso VII, o famoso imperator Hispaniarum que primeiro foi rei de Galiza grazas ao impagábel apoio dos Trabas, caste de bergantiñán avoengo como é ben sabido. E, segundo afirmaba xa no s. XVII o arcebispo compostelán Jerónimo del Hoyo, foi a comunidade monástica asentada en Moraime a que motivou a aparición do topónimo Muxía, teoría que me parece máis ben exercicio de re-etimoloxización dun topónimo que moi posibelmente afunda as súas raigañas en solos bastante máis distantes e moito máis resistentes tamén ao aveño do estudoso.

Sexa como for, o certo é que Moraime, como paisaxe, constitúe desde hai tempo un dos meus enclaves predilectos. Porén, o seu nome sempre me pareceu unha incógnita sobre a que teño reflexionado unha chea de veces, até chegar a certas conclusións seguramente moi discutíbeis. Aínda que nos últimos anos veño orientando os meus intereses cara ao eido da toponimia, tede por certo que non estou en disposición de formular hipóteses dotadas da fiabilidade coa que si traballan en cambio outros amigos do blogomillo, como Cossue, que de seguro podería brindarnos palabras máis doadas e certeiras sobre o tema que vou tratar.
Moraime, logo. Digamos antes de nada que o topónimo aparece nos documentos medievais que consultamos como Moriame (s.d.), Moyrame (1220), Moyramia (s.d.), Sam Giao de Moyrame (1334) e Sancto Iuliano de Mouramia (1239), todas estas formas procedentes do Tombo de Toxos Outos. Obviamente, as mencións multiplícanse noutras fontes documentais, e tamén o fan as variantes gráficas e formais: na colección documental do propio mosteiro de San Xulián de Moraime temos formas como:
Moriame (1095, 1118, 1119)
Mouramea (1403)
Moyrama (1361)
sancti Iuliane de Moyrame (1238)
sancti Iuliani de Moyrame (1175)
sancto Iuliano de Moriame (c. 1118)
Sancto Iuliano de Moriame (c. 1118)
Moyrame (1232, 1366, 1380)
Sant Julian de Moyrame (1380, 1401)
sant Giao de Moyrame (1363)
Sant Julian de Morayme (1335)
O arcebispo Jerónimo del Hoyo, cando dá noticia do cenobio nas súas Memorias del Arzobispado de Santiago (1607) utiliza as variantes Moirame e Moraime con certa de xeito relativamente indistinto.
Que se deduce desta selva de testemuños documentais? Pois que a forma máis antiga e a que seguramente debamos tomar como punto de partida para explicar a etimoloxía do topónimo é Moriame. A forma Moyrame, a máis empregada ao longo da Idade Media e que aínda ten vitalidade segundo vemos até ben entrado o s. XVII, é o resultado romance esperábel a partir da metátese do [i], como en uěrsōrĭa > vasoira, cŏrĭŭ > coiro e outros moitos casos análogos. De feito, aínda no s. XVIII, o padre Sarmiento (forxador sen sabelo da moderna filoloxía galega) fai unha consideración moi interesante a respecto do dobrete Moyrame / Moraime cando di:
San Giao o Julian de Morayme. Antes fue Monasterio, y se llamaba, según ví y leí, Mourame o Mouramea de Moirame y aún hoy se llama así entre los páparos.
Ou sexa, que a denominación tradicional Moyrame seguía viva na fala popular, mentres que a forma innovadora Moraime, imposíbel de explicar como alteración espontánea a partir do estadio representado por Moyrame, debeu xurdir moi probabelmente como refacción erudita da forma patrimonial. Supoñemos que nesa modificación tivo que influír en maior ou menor grao a afinidade formal co substantivo moraima / almoraima, rexistrado como topónimo no ámbito castelán (máis concretamente andaluz) e que significaba 'conxunto de mouros, raza dos mouros'.
Moi ben, e como interpretar a forma Moriame desde o punto de vista semántico-etimolóxico? Persoalmente creo que hai que partir do radical prelatino *mor- / *mur- 'monte, elevación rochosa', 'cor parda, escura', ao que os investigadores adoitan remitir formacións léxicas como o galego morea 'montón, acumulación de cousas', morouzo 'morea de pedras', morouza 'acumulación de pedras miúdas nunha parte dun terreo dedicado a cultivo', morreira 'idem' e morraceira 'terra que sobresae no medio dun río ou regato'; portugués morouço 'monte pequeno' e marra 'valo, marco, linde', castelán morro 'promontorio, elevación', berciano morueco / merueco 'morea de seixos' ou euskera marra 'marco, estrema', entre outros moitos máis ou menos discutíbeis. Isto emparentaría o noso topónimo con outros ben coñecidos do territorio galego (e non só), como O Morrazo, Morrazón, Morreiras, Morouzo / Morouzos, Moraña ou O Moroso, entre outros. E foi por tanto con base nese radical *mor- / *mur- que debeu crearse un derivado *moriăma, co sufixo átono -ămo, de valor superlativo ou intensivo, o mesmo que temos sen ir máis lonxe no latín minimus, infimus, decimus ou postumus, en topónimos como os galegos Édramo, Visma e Sísamo ou en verdadeiras reliquias lexicais doutros tempos mais que alentan aínda na lingua dos galegofalantes de hoxe, como páramo ou árgoma, por exemplo. A forma *moriăma, xa que logo, estaría a facer referencia a unha obviedade que calquera que visite o lugar pode verificar cos seus propios ollos: a natureza rochosa do promontorio ou elevación do terreo no que se asenta tanto o que foi antigamente mosteiro de San Xulián como o núcleo poboacional desenvolvido ao seu redor.

Agora ben, variantes como Mourame ou Mouramia, coñecidas nos textos latinos, colócannos perante unha reinterpretación do topónimo mediante a cal se asociou co derivado mouramia 'caste dos mouros', 'conxunto de mouros', seguramente aplicado nun comezo con valor despectivo tal e como acontece con outras denominacións etno-relixiosas posteriormente toponimizadas. De feito, non moi lonxe de Moraime e sen saírmos do concello de Muxía temos un lugar chamado Sinagoga (un xeito delicado mais contundente de chamarlles "xudeus" aos seus habitantes), e non debemos esquecer o topónimo ourensán A Mezquita, que Gonzalo Navaza explica a partir de motivacións ben semellantes, as mesmas que latexaban con toda seguridade en formas toponímicas como Lusquiños, Mudelos, Nugallás / Nogalláns ou Mintiráns, todas eles transparentes... Quizais demasiado para os coitados dos paisanos que habitan estoicamente os lugares bautizados con tan senlleiras nomenclaturas...

quinta-feira, 26 de novembro de 2009

O pentagrama do ferreiro

Goibniu (Saint Gobrien para os bretóns de hogano), Govannon, Will O'The Wisp, Hefestos. Os ferreiros sempre foron obxecto de máxicos rumores en todas as culturas, por seren coñecedores dos úteros da terra e do prodixio da metalurxia. Na súa obsesión por darlle forma ao metal incendiado entroncan ademais cun tipo de loucura que adoitamos chamar poesía. Sabía ben disto todo Amaury Home Santo (abanqueiro imposíbel) cando abandonou a súa hoste para unirse á dos mineiros, pois intuía un certo pálpito sagrado no seu fozar e fender de rochas. Cando eu mesmo tiven a oportunidade de adentrarme a centos de metros baixo terra nas minas de cinabrio de Almadén, en terras manchegas, puiden comprender moitos parágrafos dese sentimento que nos conecta de certo coas mitoloxías primeiras.
Son seres máxicos os ferreiros, e non é para menos. Eles dotan o labrego do arado co que creará o suco do que agromará o vexetal, ou digamos alimento, a abundancia boa e gorentosa que algún día ha ferver con estrépito no pote familiar. Sen ferreiro non habería fouciño co que rozar e facer leira do que noutrora era silva fera e toxo arnal. Por iso debeu ser un intre case iniciático aquel no que o ferreiro agarrou aquela lingua de metal e a fixo resoar unha e outra vez contra os seus dentes. Debeulle soar gozosamente deforme a melodía que pouco a pouco foi anegando a mesta penumbra da forxa, baixo o ruído do mazo e o crepitar incesante das charetas. Á lingua de metal chamoulle birimbao, trompa, harpa do xudeu e outros centos de nomes máis. Nas fronteiras orientais do noso reino aínda hai xente que reproduce aquel movemento primixenio do ferreiro e fan resoar nos seus dentes pentagramas estraños que aínda teñen o recendo á mina.



O vídeo pertence ao I Encontro de Tocadores de Trompa, celebrado na Fonsagrada o pasado mes de xuño. Os músicos son Xulio Varela (Luar Na Lubre) na trompa, Fernando Vila (Iriadona) no bodhran e Alberto Carbonell (Os Dous de Sempre) no acordeón. Cousa bonita,

sexta-feira, 20 de novembro de 2009

30 anos de Milladoiro

Descubrinos alá polo ano 1997, cando a TVG emitiu un concerto seu desde Lugo. O concerto, chamado "O Son dos Celtas", estaba incluído dentro daquela pachangada descomunal dos mellores tempos do fraguismo, aquel Galicia Terra Única faraónico e inexplicábel que todos lembraredes. Mais o concerto foi antolóxico. Susana Seivane, Leilía e Liam O'Flynn pasaron por aquel escenario na Praza de Santa María. Desde aquel día, Milladoiro erixíronse como o meu grupo de referencia. Atrás deles veu a descuberta doutros moitos: Carlos Núñez, Luar Na Lubre... Mais eles foron os primeiros.
Non esaxero se digo que son os vellos chefes deste mundiño da música celta feita en e desde Galiza. Até que eles apareceron, o panorama da nosa música nacional era un ermo, unha paisaxe en ruínas colonizada por ideoloxías totalitarias que tiñan como tope das nosas aspiracións culturais o folclorismo estúpido de gaita e pandeireta. Chegou Milladoiro e abriu as ventás para que entrasen aires frescos, galernas enteiras, borrascas setentrionais que nos abriron os ollos ao que eramos e ao que posuïamos. Os cantares de cego, os alalás dos arrieiros atravesados de camiño e pousada, as vellas muiñeiras clandestinas, o incendio musical que levaba décadas illado nos recordos dos máis vellos emerxeu de novo. E fíxoo revestido de whistle, de violín, de bouzouki. A música que naceu sendo rural non deixou de selo, mais redescubriuse como un discurso preñado de modernidade. Ese foi, penso eu, o grande mérito de Milladoiro. Dignificar o que mesmo moitos dos nosos intelectuais consideraban daquela como cousa rancia, obsoleta, un divertimento de coros e danzas. Os membros fundacionais de aínda lembran a posición de segundóns que ocupaban nun principio con respecto aos cantautores de Voces Ceibes. Afortunadamente, as perspectivas cambiaron, e hoxe ninguén discute que, por baixo da requintada estética dos Milladoiro, latexa un enorme compromiso ético. Quizais por iso non nos sorprendeu ver a Nando Casal, gaiteiro do grupo, tocando no palco da Quintana o día da manifestación a prol da lingua galega. Tampouco se esperaba menos de quen xa é seguramente unha parte orgánica da nosa cultura de país.
Os Milladoiro fan 30 anos, tantos como pasaron desde aquel primeiro concerto no Colexio dos Salesianos da Cruña. Como hai que celebralo con xeito, a banda faino por partida dobre: por un lado, saca ao mercado o seu novo traballo, A Quinta das Lágrimas; e polo outro, encetan unha xira de concertos intitulada "Desde Maeloc..." e que os levará polas cidades de Lugo, Ourense, Vigo e A Cruña para rememorar os vellos temas, as vellas melodías daqueles primeiros discos cargados de galerna, de borrasca, de incendio.
Para achegar o noso pequeniño gran de area (e ir facendo boca) déixovos aquí este vídeo dunha actuación recente en Betanzos na que interpretan un set de temas tradicionais irlandeses, coa enerxía e contundencia que acostuman.

segunda-feira, 16 de novembro de 2009

Semana nova, músicas novas

Hoxe quero compartir convosco o son dunha das bandas asturianas que máis me prestan, malia descubrilos hai relativamente pouco. Trátase de DRD, e a súa combinación minimalista de frauta traveseira, violín e guitarra deixa un eco de forza e contundencia nos ouvidos, sempre matizadas por ese sentimentalismo case inevitábel que parece zumegar toda música chegada de alén Eo. Déixovos pois con este tema intitulado "Tremoria", un set de muñeres magnificamente interpretadas e que nos traen á boca o sabor e o ritmo das terras de Degaña. Un bo xeito (penso eu) de encetar semana nova.

domingo, 15 de novembro de 2009

13 de novembro

Hai dous días (13 de novembro) cumpríronse sete anos. A barriga do monstro abriuse en canal, e todo o odio do mundo emerxeu das súas entrañas. Depositouse aquel odio nos coídos, nas calas, nos areais, nos baixíos, co ritmo pausado dunha agonía.
E velaí que as xentes daquel país que tantas outras agonías parecidas tiña vivido e sufrido botaron o paraugas ao lombo e sacaron as gorxas vociferantes ás rúas todas, aos camiños todos, desde Ribadeo a Tui. Nunca Máis. Vellas proclamas para vellos degoiros. As xentes daquel país que era todo beiramar mergullaron as mans naquel odio espeso e desacougante e arrincárono pouco e pouco, cunha violencia xorda, con algo de insurrección nonnata, quizais. Unha tensión de séculos acumulada nos nervios, nas vértebras, nos ollos. Alguén dixo que, ante a inactividade do Estado, aparecera a Nación. Por fin. Unha nación con ADN de chapapote, condenada a non aprender dos erros, mais que non repara en alentos á hora de escenificar grandiosos actos de heroísmo. Nunca Máis. Muxía, zona cero. Vulnerabilidade infinita.
As manifestacións, a solidariedade, os poemas, a rabia. Vai para sete anos, e aínda é hoxe o día que todo aquilo nos proe nos ollos cada vez que nos vén á memoria. Mais nin por iso queremos deixar de traelo á memoria. Chamémoslle ritual, ritual necesario. Para non rebaixar nin un milímetro esa tensión de séculos que nos mantén alerta.
E que a memoria se acompase desta vez cos ritmos que os Luar Na Lubre recolleron na Costa da Morte e cos que nos obsequian neste tema ao vivo. Pois quizais nada hai máis contundente e feroz cá música cando se trata de coser para sempre a barriga do monstro.


sexta-feira, 13 de novembro de 2009

De Kinsale á Coruña a ritmo de valse

Dicía Castelao nalgún parágrafo do Sempre en Galiza que non acaba de comprender como os galegos, voluntariosos e mesmo temerarios no plano individual, aparecían sempre coma unha grei derrotada e tremelante no plano colectivo. Para o grande ideólogo do nacionalismo galego, o punto de inflexión foron as derrotas que se sucederon ao longo dos séculos XIV e XV: as dúas guerras sucesorias, as dúas revoltas irmandiñas e o sometemento da aristocracia galega por parte dos Reis Católicos serían as responsábeis dese pouso de fatalismo (chamémoslle así) que seica nos acompaña aos habitantes desta leiriña noroccidental cada vez que nos embarcamos nunha empresa colectiva. A retranca, o mito do galego desconfiado, o noso conservadurismo a proba de contrasinais e cen mil tópicos máis desta caste terían tamén aquí a súa raíz última, porque ben se sabe que o gato escaldado á auga fría escapa.
Mais tamén é ben coñecido o tópico da melancolía irlandesa. Ese tópico tan inxustificado e ramplón que lle fixo exclamar a G. B. Shaw: Se volvo escoitar falar da melancolía irlandesa, son quen de matar a alguén! Porque, certamente, nada hai máis contrario á melancolía, á saudade e ao amorriñamento enfermizo ca un irlandés.
Se cadra botaba de falta Afonso Daniel grandes xestas militares que os galegos puidésemos celebrar. E non coñecía Afonso Daniel tales fazañas, se non as coñecen aínda moitos dos nosos propios paisanos, é porque ninguén se preocupa de revelarnos a súa existencia, de ilustrarnos sobre eses episodios nos que fomos algo máis ca un rabaño manso agardando a ser trosquiado. Evidentemente, a óptica ibérico-mediterránea aínda espalla a súa sombra sobre os libros de historia, sobre os métodos de ensino, sobre o que é e non é merecente de visibilidade social. Por iso endexamais veremos un filme baseado nese episodio inaudito e estremecedor que foron as guerras irmandiñas, e que daría para un Braveheart en clave de gheada. Ou por iso nos seguen a soar moito máis Covadonga ou o Madrid de 1808 cá batalla de Ponte Sampaio ou a batalla de Kinsale.

Porque na batalla de Kinsale, meus amigos, houbo moito aceiro galego.
Claro que para iso temos que nos remontar ao ano do Señor de 1592. O conde Hugh O'Neill (dos O'Neill de toda a vida) sublevárase contra o poder inglés, dándolle comezo á Guerra dos Nove Anos. Foi entón cando Felipe III, á sazón rei de Castela e tirano das Españas, viu a oportunidade de amolar os seus acérrimos inimigos da pérfida Albión, e así foi que en 1601 embarcaron no porto da Coruña varios milleiros de soldados procedentes dos reinos de Galiza e Castela. Entre eles salientaba un nutrido continxente de tropas comandado polo galego Afonso Ocampo, que ao chegaren a Irlanda acudiron en axuda dos chieftains Dohmnaill (O'Donnell) e Sualabhain (O'Sullivan) para marcharen ao seu carón cara a Kinsale, onde se libraría a grande batalla, quizais un remedo ou un ensaio (permitídeme esta fantasía) desa Batalla do Porco Negro da que aquela vella labrega irlandesa lle falara a Yeats e que non sería outra cousa segundo ela cá grande conflagración final entre Inglaterra e Irlanda, entre a opresión e a terra.
Algo diso se cheiraba seguramente nos páramos de Kinsale aquel 3 de xaneiro de 1602. Testemuñas houbo que louvaron a bravura do capitán Ocampo, ese xabaril furioso que Thomas D'Arcy McGee definiu desde o asombro e o respecto como a gallant leader, e que se cadra adquiría na cólera do combate a cor das bagas do sabugueiro. Os seus centos de galegos de seguro que segaron un bo brazado de vidas inglesas. Mais, evidentemente, cando galegos e irlandeses se xuntan nunha batalla, esa batalla non pode ter máis final cá derrota. Non se trata de sucumbir ao fatalismo; trátase de lles facer caso aos antecedentes. Mais ninguén dixo que houbese que gañar. Do que se trataba era de dar guerra e de pór un coio molesto na inmensa bota imperial inglesa. E iso conseguiuse, xa ora!
Vencida a rebelión, produciuse o tantas veces nomeado exilio dos condes irlandeses, o comezo da fin da civilización gaélica ou, dito en termos que nos serán máis familiares, a doma e castración de Irlanda. Millentos homes, mulleres e nenos abandonan Irlanda desde Galway e Waterford para pór rumbo á Coruña, a mesma ruta que uns meses antes fixeran as naos do rei de Castela. Un deses exiliados foi o conde O'Donnell, que chegou á Coruña o 14 de xaneiro entre grandes honores e cuxa primeira decisión ao pisar chan galego foi visitar a Torre de Hércules. Pois O'Donnell, como todas as nobilísimas liñaxes da illa, era sabedor de que de alí partiran as naves de Ith e Milidh Spain, como quen di, os seus trasavós, os antergos, os poboadores de Irlanda. Desta mesma época data a construción do Colexio dos Irlandeses de Santiago de Compostela, aínda hoxe en pé, e cuxa finalidade sería instruír e educar os fillos dos exiliados irlandeses. Dos que viñeran e dos que habían vir. Entre as paredes dese colexio, quizais nunha noite de tronada e corisco coma esta que hoxe nos envolve, (re)descubriu Manuel Murguía o Leabhar na Gabhala Erenn ou Libro das Invasións de Irlanda, ese de onde emerxería, reformulada desde o prisma do celtismo galego decimonónico, a figura de Breogán, que máis ca chefe céltico (sabémolo hoxe) habería que interpretar como deus dos mortos, como ese Deo Lari Bero Breo do Facho de Donón. Mais esa xa é fariña para outra muiñada, e das longas...
Os irlandeses non esquecen aqueles días de xaneiro, nin tampouco o sangue galego apozado nos páramos de Kinsale. Por iso en 1992, en conmemoración do 390 aniversario daqueles feitos, Bill Whelan (pai do fenómeno Riverdance) veu estrear á Coruña a súa sinfonía From Kinsale to Corunna, unha feliz conspiración do mellor da música irlandesa do momento cos galegos de Milladoiro e a Orquestra Sinfónica de Galicia. Uns anos máis tarde, Carlos Núñez perpetrou con The Chieftains o tema "The Flight of the Earls", un set de temas tradicionais irlandeses incluído no primeiro álbume do gaiteiro de Vigo e cuxo título, obviamente, lembra aquel frío e doloroso exilio que converteu en galegos a moitos irlandeses.
Como non encontrei vídeo desa peza, déixovos outro que ilustra igualmente esa irmandade e que ademais é unha auténtica xoia para un folkie: trátase da actuación de Carlos Núñez e The Chieftains cando viñeron presentar no programa Luar da TVG aquel mítico disco intitulado Santiago, alá polo ano 1996 (despois de Cristo, claro, que co Luar nunca se sabe). Foi entón cando se soubo que Paddy Moloney tolea polo polbo á feira e pola pescada. Chámalle burro ao cabalo...
E con estes ritmos de valse fronteirizo quizais sexa momento de desexar que a próxima fazaña que nos cadre compartir a galegos e irlandeses acabe en vitoria. Por aquilo de cambiar o argumento da película. E para que, por unha vez, Castelao non teña a razón.



sábado, 7 de novembro de 2009

Extracto do Codex Moriamensis (s. XV)

Non hai constancia escrita dos feitos, mais crese con certo motivo que foi un serán luminoso de novembro de 1933 cando se produciu a descuberta. Martiño Antelo Posse, erudito e polígrafo dos de vella escola e probada caligrafía, natural da leda aldea de Borneiro aínda que residente en Santiago de Compostela, debeu estremecerse cando sentiu aquel tacto de pergamiño adormecido na palma das súas mans. Non era para menos. Viña de descubrir, nunha naveta do Arquivo da Catedral de Santiago, o derradeiro resto do que os investigadores en cousas antigas e inverosímiles deran en chamar desde comezos de século o Codex Moriamensis. Don Martiño Antelo Posse (imaxinamos nosoutros, desde a nosa obvia simpatía co paisano) debeu pousar sobre a mesa da sala aquel anaco de coiro case extinto, fendido por múltiples partes, rillado dalgún rato herexe por outras tantas, e vítima en definitiva de incontábeis manchas de humidade que, coa súa cor de viño do país, impedían a lectura de ducias de liñas. Mais nin así o señor Antelo Posse tivo dúbidas que aquilo que comezaba a espreguizarse de vagariño sobre a mesa da sala era todo canto ficaba daquela especie de cronicón quiñentista, redactado a partes iguais en galego e latín e sobre o que tanta hipótese e tanta conxectura de erudito ocioso verteran Manuel Murguía, Martínez Salazar e seica tamén o mesmísimo Eduardo Pondal, nalgunha das súas arroutadas de bardo bergantiñán que algo tiñan de xenialidade e bastante (conste que seguimos na conxectura doada e indemostrábel) de licor café do país. Todos eles falaban de oído, citando rumores de académicos e algunha que outra lenda de paisanos da bisbarra que algo tiñan escoitado dun libro moi gordo e inzado de letras revirichadas do que nada se sabía.
Mais, volvendo onda o noso estimado antepasado Antelo Posse, non é difícil imaxinalo instalado durante longos minutos naquel tremor reverencial que se facía pouco menos que necesario ante tamaña descuberta. Pasada aquela primeira emoción, seguramente tomou papel e pruma e dispúxose a transcribir o pouco lexíbel daquel texto. Nada se sabe desa transcrición. Porén, un sobriño de don Martiño, por nome Francisco Posse Turnes, conserva aínda hoxe nun cartafol de cartolina azul un folio no que alguén, non se sabe se seu defunto tío ou algún dos seus bos amigos composteláns, redactou de novo o contido daquel manuscrito, poñendo o correoso galego antigo en ortografía de entreguerras. É todo canto nos queda, hoxe por hoxe, daquel mutilado pergamiño no que algún monxe de San Xulián de Moraime, sabe Deus con que secreto afán ou inexplicábel motivación, decidiu pór en letra carolina as guerras, fames, festexos e pesares polos que pasara aquela remota comarca nos séculos precedentes. Quizais algún día reapareza o manuscrito, ou no seu defecto a sinxela folla (supoñamos que cuadriculada e co recendo á tinta aínda fresco, se se nos permite o exceso) sobre a que voou estremecida a man de don Martiño Antelo Posse, convertido aínda que só fose por unhas horas en amanuense. Polo de hoxe, conformémonos con esta versión que aquí se ofrece e que algo pode calmarnos o apetito, xa que non a gula.

[...] e dispois de proferida tan bárbara blasfemia agarroume polos meus lisos e olorosos grañóns o nunca ben nomeado Bernald'Eanes de Moscoso o de gordos beizos colorados como baga de sabugueiro e introducíndome n'o espanto d'aquela gaiola carretoume preso cativo reducido homillado ant'aquela súa espada que xá deitara n'o frio chán a reises e siñores e abades moitos de Deza a Bergantiños e de Pruzos ô Salnés [...] e n'aquela gaiola que ripinicaba coma os mesmísemos sinos de Santiago con cada croio d'o camiño conduciume por páramos de toxos e lobos e impronunciábeles e reverichados nomes hastra aquel malfadado castro de Mallou onde as xentes carnotás porvistas de guedella irta e desdentadas bocas fixeron moi descomunal escárneo de min, seu bispo e señor natural, preso talmente coma can naquela gaiola y-arrebolábanme os malditos sen doo nin cristiana compaixón castañas maiolas e anacos de bosta, se Deus me perdoe, e garabullos e baldes d'auga fervendo e todo canto aquiles paganos adoradores dos montes topaban ô [...] e deles laiaban de lupis exagitandis, de lupis exagitandis en espantoso latín [...] pois é ben sabido que nin siquera falan o romance e que o seu pan sabe a landra y-o seu viño a esterco quente [...] arrenegado sea Bernald'Eanes de Moscoso e toda a estirpe súa y-arrenegada tamén sea Carnota y-o sol y-a lua qu'alumean tan infausto país! [...]

quinta-feira, 5 de novembro de 2009

Redobla, redobla, tambor de Ibias

Nos últimos tempos, como xa se deducía en parte dun post anterior, a miña curiosidade levoume polos vellos camiños desa comarca estraña para moitos galegos que é a Terra do Eo-Navia. E digo estraña porque, para ben ser, esta comarca nin tan sequera ten nome de seu ou, por mellor dicir, carece dun nome que sexa aceptado de xeito unánime polas partes que aínda hoxe preitean pola súa causa. Porque onde nosoutros dicimos Terra do Eo-Navia, os asturianistas recalcitrantes prefiren Terra do Navia-Eo, con todas as implicacións (e complicacións) que acaba por te esta mínima cuestión terminolóxica. E iso sen entrarmos na lameira da lingua, por suposto. Se por min fose, e desde a información escasa pero fiábel que fun recompilando a base de traballar con documentación medieval da zona, a denominación que mellor lle acaería a esa franxa de terra longa e áspera coma unha cobra sería máis ben Terra de Entrambasaugas, ou Terra de Entrambasauguas. Mais o conto vai para longo, pois galegos e asturianos temos unha querencia pouco menos que atávica por vivir cunha leiriña na cabeza. Cousas do Noroeste.
Mais a música vai por outras corredoiras, e os pentagramas e os ritmos de sempre choutan de leira en leira e de tenza en tenza cunha impunidade admirábel. Así que volvemos onda Ambás para escoitalo a el e a outros músicos asturianos (Pepín de Muñalén na frauta e Elías García no bouzouki) nesta reelaboración dun cantar tradicional da aldea de Vilarmeirín, no concello de Ibias, terra de pandeiras e birimbaos á que Luar Na Lubre lle dedicara unha fermosa peza no seu álbume Espiral. Sabemos que Ibias linda pola súa cara occidental co concello lugués de Navia de Suarna, até o punto de que hai unha aldea dividida entre Galiza e Asturias por un simple camiño (ás veces a paisaxe dános sen esforzo as metáforas máis acaídas!).
É esta unha reelaboración fermosa. O cantar entra de cheo na mellor tradición galega, a nivel lingüístico, estrutural e temático. A instrumentación, en troques, conecta coa sonoridade que se veu impondo no folque asturiano desde os primeiros anos 80. Velaí o interese desta gravación, cavilo eu: esa síntese non sei eu se intencionada ou meramente fortuíta, mais que nos pon cara a cara cun outro folque posíbel, cunha liña estética se cadra moi distante da que tenden a practicar os grupos galegos actuais mais que non deixa de ter o seu atractivo.

Rosalía no Ézaro

Ás veces un recibe leccións onde menos o espera. Era unha tarde soleada de comezos do outono. Fora difícil, case iniciática a subida até o mirador do Ézaro. Á nosa esquerda, as terríbeis penedías polas que nalgún tempo se debruzara o río Xallas en inaudita fervenza. Á nosa dereita, os páramos de Cee e Corcubión descendendo cara ao mar, e un pouco máis alá o promontorio sempre inesperado de Fisterra, coas illas Lobeiras en fronte. A miña memoria ía ubicando os nomes sobre as feituras da paisaxe. Todo parecía antiquísimo e recente a un tempo, como o outeiro de Anahorish, como o curro de Morgadáns.
E alí, naquela terra de ninguén, naquel recinto de luz e coio, apareceron estas palabras de Rosalía, atravesando toda amargura e toda desesperanza. Espetadas na parede cunha sincera inxenuidade. Espontáneas e rudas. Seguramente invencíbeis.
Despois, a tarde fóisenos entre Brens e A Pereiriña, entre Morquintián e Cantorna, entre Moraime e San Martiño de Ozón, entre Baíñas e Mintiráns. O mar, o millo, o sol, o verbo...

segunda-feira, 2 de novembro de 2009

Unha pandeireta para pór paz

Podo dicir que as Asturias son para min unha paixón. No sentido amplo do termo, no que ten de positivo e luminoso, mais tamén no que pode ter de obsesión e de teima insana. Ben sabido é que galegos e asturianos temos máis e menos, e o mesmo nos poñemos a caer dun burro mutuamente como nos recoñecemos en pulsións e ritmos que sabemos comúns ou, cando menos, moi afíns. Enténdese ben cando escoitamos o son do birimbao ou trompa, tan común na Fonsagrada como en Ibias, tan sabedora cando a toca o Pando como cando a tocaba Firme de Batribán. Ou cando botamos man desa palabra-comodín fermosa e eufónica onde as houber como é xeito, que tan ben rima nunha cantiga de Felpeyu como nunha da Luar Na Lubre.
Ben sabido é tamén que os nosos problemas principais veñen (non podía ser doutro xeito) por mor dos marcos, e desa leiriña que chamamos Eo-Navia ou Navia-Eo ou Terra de Entrambasaugas, na que penso eu que tantas enerxías e acordos se teñen malgastado. Mais até aquí, como podedes ver, nada que non caracterice unha auténtica veciñanza de aldea, esa veciñanza estraña e insólita para moitos urbanitas que non acaban de comprender como un día obsequiamos o noso veciño cun brazado de nabizas e ao seguinte nos alegramos de que se lle cravase o tractor na lama. Veciñanza noroccidental, sen dúbida. Galiza e Asturias, no fondo, son iso: dous veciños coa pucha calada até as cellas, un pito a medio apagar pendurando dos beizos e unha fonda e mesta cultura de rueiro. Fóra diso, ímonos levando. Afortunadamente, non nos queremos tan mal como para chantar un valado en plena ría, nin tampouco para deixarlle a ninguén facelo.
Nesa historia de difíciles relacións, así e todo, un leva moi gratas sorpresas, que se volven aínda máis gorentosas se cadra cando veñen como colofón dunha serie de (re)descubertas inesperadas. Falaba eu hai uns meses do grupo Tuenda, que tan boa sensación me causou no Intercéltico de Tapia e que eu a penas coñecía daquela. A partir de aí, mergullándome, fozando, buscando, lembrei que era precisamente o seu cantante Ambás o que interpretaba con Guillerme de Quempallou aquela estremecedora peza intitulada "L.lume" e que non poucas veces temos izado o Subcomandante Xallas e mais eu como bandeira dalgunha das nosas aventuras. "L.lume", ese himno alternado en galego e asturiano occidental que nos fala dun marco derrotado e dunha sensibilidade posíbel. E por aí foi a cousa, descubrindo o que significa Ambás no país veciño, o seu arquivo de música oral, o seu programa Camín de cantares, a súa personalidade matizada, a súa querencia polas melodías dese problemático Eo-Navia ou Navia-Eo ou Entrambasaugas, e a súa feliz idea de organizar dúas veces ao ano esa magnífica idea que é o Alcuentro de Pandereta Gallega ya Asturiana. E precisamente ao fío disto vén o vídeo que aquí vos deixo e que nos dá idea dos cimos que poden acadar as tradicións pandeireteiras de ambas as dúas marxes do Eo cando hai vontade e química. Pois velaquí temos un home de Bueu e un home do conceyu de Grau xuntando voces, afinando os dedos sobre o coiro, arrincando (é certo) l.lume de cada ferreña. Por certo, o remate do vídeo é espectacular, con esa especie de big band ástur que pon os pelos coma cravos.
Que falta fai unha dose de emocións sinceras nos tempos que corren.
(E se tedes a ocasión de ver a entrevista que lle están facendo ao insigne "parafilólogo" Carlos Marcos, máis falta vos fará...)