quinta-feira, 31 de março de 2011

San Pedro de Rocas


en san pedro de rocas
a invertebrada paciencia do monxe
desceu sobre min












terça-feira, 22 de março de 2011

Pangur Ban na abadía de Kells

O outro día, nunha especie de celebración doméstica de San Padraig, tiven a oportunidade de ver unha pequena obra mestra da animación recente: O segredo de Kells. Trátase dunha coprodución canadiano-irlandesa que chegou a estar nominada aos Óscar e que conta coa marabillosa achega musical de Kila, nin máis nin menos. Como o seu título indica, o filme fantasea coas circunstancias que puideron rodear a elaboración desa xoia da iluminación medieval que é o Libro de Kells, fundindo datos históricos con suxerentes delirios visuais só concebíbeis na imaxinación dun irlandés. E é que O segredo de Kells é unha fervenza onírica e case surrealista que, sen dúbida, fai necesarios varios retornos para captar todos os detalles artísticos que emerxen alén da trama como pequenas e luminosas illas.
Falaba de datos históricos, ou histórico-míticos, e hainos a feito. Aparecen os mosteiros de Iona e Kells, aparecen San Columba e os viquingos, aparecen Aidan e Crom Cruach, e aparece un peculiar gato branco que non podía ser outro que... Pangur Bán!



Pangur Ban, Pangur Ban, debes ir a onde eu non podo. Os iniciados no mundo monástico (e poético) do primitivo cristianismo irlandés ben saben que Pangur Bán é o nome do gato que protagoniza un dos poemas máis curiosos daquela época, datado no século VIII e composto no entorno da abadía de Reichenau, na actual Alemaña (proba do alcance acadado polos monxes irlandeses no seu labor evanxelizador, ben estudado e acreditado e cuxas relacións co antigo cristianismo galaico aínda pode dar moitas sorpresas). Déixovos aquí o poema en cuestión, que ousei traducir ao romance de noso. Non o fixen directamente a partir das verbas gaélicas en que foi concebido (non me dá a cabeciña para tanto, por desgraza), senón botando man dun excelente e tan capacitado mediador como é Antonio Rivero Taravillo, ese infatigábel tradutor de textos irlandeses ao español.

O branco Pangur e mais eu
exercemos cada un seu oficio:
el aténdelle a cazar,
eu aténdolle á miña arte.

Eu ben prefiro, antes cá fama,
aplicarme no meu libro;
o branco Pangur non me envexa,
el prefire as súas brincadeiras.

Cando -sempre a mesma historia-
estamos sós na casa,
temos en que ocupar o noso enxeño,
cada un nun xogo interminábel.

A miúdo, após reñidos combates,
un rato cae entre as súas redes;
polo que a min respecta, cae na miña rede
unha difícil lei de intrincado sentido.

El dirixe os seus claros e perfectos ollos
aos muros do seu redor;
eu dirixo á fonda sabedoría
os meus límpidos ollos cansos.

Alégrase, con áxil movemento,
cando un rato fica preso na súa gadoupa;
se entendo algo difícil do que gosto,
tamén eu che me vos alegro moito!

Malia estarmos sempre así,
ningún lle estorba ao outro:
cada un gosta do seu oficio,
con eles gozamos ambos os dous.

El é o único señor
do traballo que fai cada día;
a comprender ben o que é difícil
dedico eu o meu traballo.

sábado, 19 de março de 2011

San Padraig (e II)

Se me permitirdes o autoplaxio, e para irlles pondo fin e remate a estes días nucleados ao redor do bon e santo Patricio de Irlanda, recupero aquí un pequeno texto (algo ampliado e corrixido) do meu antigo blogue, relativo ás semellanzas entre o patrón das hibérnicas xentes e algúns dos nosos santos de máis renome. Claro que nisto, como en case todas as demais cousas, doutores ten a Igrexa, e de seguro que algunha burradiña ou esaxeración vai polo medio, mais aínda que o texto non valla un peso, sempre poderá salvarse polas musiquiña con que o acompaño. Son dous temas que ben coñeceredes, e que Carlos Núñez incluíra naquel fermosísimo Almas de Fisterra: a primeira, "Yan Derrien" (só encontrei a versión en francés), fala da peregrinación dun mozo bretón ao santuario de Santiago de Compostela; e a segunda, "Saint Patrick's Polka", fala doutra peregrinación, a da alegría desbordante do Día de San Padraig. Deseguido veredes a relación entre a unha e mais a outra...

"[...] Na nosa terra non podemos ser alleos a esta realidade, sobretodo se temos en conta que, como ben afirma José de Cora no seu Calendario de Galicia, "a historia de San Patrício pode construírse desde Galiza con retallos dos nosos santos e poetas".
Semella incríbel, mais é certo. Moitos dos episodios míticos que protagoniza o padroeiro dos irlandeses nas súas prédicas pola Illa Esmeralda reprodúcense con prodixiosa e suxerente exactitude nestoutra banda do mar, algo que doadamente sorprendería a quen non estea familiarizado cos substratos culturais e ideolóxicos dos pobos galego e irlandés. Deste xeito, a figura de San Padraig é homologábel en moitas ocasións á do apóstolo Santiago, pois ambos os dous foron utilizados (implementados, diriamos hoxe) nos seus respectivos países de adopción para cristianizar uns determinados costumes e uns lugares e paisaxes ás que que estes se encontraban asociados desde a noite dos tempos. Se Santiago (ou Prisciliano, ou Elvis Presley se quixerdes, que máis terá?) descansa baixo as lousas da Catedral de Santiago de Compostela (ese "facho do cristianismo atlántico", como escribira Otero Pedrayo), outro tanto acontece con San Padraig, cuxos restos repousan uns milleiros de quilómetros ao norte, na Catedral de Downpatrick (Ulaidh/Ulster), que non é outra cousa que Dún Padráig, ou "fortaleza de Patricio".
A predicación de Santiago nas terras galaicas (polo demais moi pouco exitosa) está estreitamente ligada ao Pico Sagro (en Boqueixón), noutrora coñecido como monte Ilicino, un enclave dotado de riquísimas pervivencias pagás e polo que vaga o recordo de Pepa a Loba, digo, da raíña Lupa, gardadora de riqueza, dona dos touros bravos, poderosa e selvaxe amante. Pois ben, a montaña sagrada de Croagh Patrick ou Cruach Phádraig (en Mayo, ou Maith Eo en irlandés), inzada de milladoiros por certo, vén sendo a versión irlandesa do noso promontorio galego, ao que lle imita mesmo na feitura. É aí, en Cruach Phádraig, onde se encontra a cama de San Padraig, equiparábel en fondo e forma ao leito de pedra do Santiaguiño do Monte (Padrón), no que seica se deitou o Apóstolo, ao igual que fixeron tantos outros santos galegos e irlandeses en penedos similares (a cama do San Xulián no monte Aloia, a cama de San Guillerme en Fisterra...), vinculados subterraneamente á morte e á fecundidade.

E se no Purgatório de San Padraig, na cova de Station Island (que deu título a un dos poemários máis vibrantes de Seamus Heaney), pode o peregrino superar en vida as penas todas do Purgatorio, deixando así un traballo feito para o momento do transo (ben din os vellos que "traballo feito non corre présa"), outro tanto acontecía na cova de Santiaguiño do Monte e, segundo conta Alonso Romero (que destes temas sabe o que non está escrito), tamén na fisterrá ermida de San Guillerme, non moi lonxe do sartego da Orcavella, que en gaélico se facía chamar Cailleach Bhearra.
Mais os lugares máxicos pouco son sen as palabras que os fan sagrados e, á súa maneira, inmutábeis. E tamén para Santiago e San Padraig foron ditas moitas veces as mesmas palabras e soñadas as mesmas lendas. San Padraig desterrou as serpes do Eire, e outro tanto fixo o alcumado Fillo do Trebón en Galiza. Porén, neste ponto a nosa mitoloxía presenta maior dispersión, pois na Costa da Morte esa expulsión dos ofidios atribúeselle a San Adrán, avatar cristián e barqueiro (con iso xa se di todo) dun vello deus da morte. Foi el quen os fechou a todos baixo a soada Pedra da Serpe de Gondomil (Ponte Ceso), unha cruz de pedra gra fermosamente traballada polos canteiros bergantiñáns e en cuxa base pode observarse a efixie dunha serpe alada. Sincretismo de cultos? Moi probabelmente, aínda que a serpe pareceu ser tallada en tempos relativamente recentes (por recentes queremos dicir hai uns quiñentos anos, aproximadamente). O caso é que unha das cobras fuxiu do marteiro, e o santo perseguiuna até darlle alcance e esmagala co seu proprio pé. Aínda hoxe, no monte Beo (Malpica), pode contemplarse a serpe petrificada, coa pegada de San Adrán afundida no seu lombo.
Como vedes, a San Padraig só lle faltou verse involucrado no asulagamento dalgunha cidade maldita, como o estivo Santiago nos afundimentos de Duio e de Corrubedo (dixo Santiago: "Corro y veo!"), para o podermos venerar como un santo galego máis. De aí a celebrarmos o vindeiro San Padraig cunha boa botella de viño Albariño na mesa tan só hai un paso..."




quinta-feira, 17 de março de 2011

San Padraig (I)

Pois iso, que hoxe é 17 de marzo. E hoxe toca dicer ben alto: Beannachtaí na Féile Pádraig oraibh.
Filoirlandés eu? Madia leva. Moito, e a moita honra. Por iso a xornada de hoxe, unha vez desprovista de toda a parafernalia comercial e folclórica con que a foi revestindo o máis xenuíno capitalismo anglosaxón (o mesmo que nos revende ao dobre de prezo a nosa festa dos Defuntos etiquetada como Halloween, ese mesmo), significa algo especial para min e para cantos formamos esta difusa seita dos filoirlandeses (gosto especialmente deste palabro desde que lla escoitei nunha conferencia ao profesor Moralejo).
Tamén digo que ogallá algún día, non moi afastado no tempo, o Santo André de Teixido ou mesmo o Santiago Apóstolo sexan tan celebrados polo mundo adiante como o é hoxe o vello Padraig. Ogallá. Sería un síntoma impagábel de que algo está a mudar nas cabeciñas desta xente arroutada e difícil do Noroeste. Mais como neste país non sabemos movernos máis aló de Pedrafita sen nos envolver antes na rojigualda e no olé olé, permitídeme contemplar esa posibilidade como algo tan fermoso como remoto e improbábel.
Os irlandeses fan hoxe apoloxía do que son, do que foron, quizais tamén (malia todo canto lles está a chover nos últimos tempos) apoloxía do que han ser. Nosoutros, no lugar deles, fariamos apoloxía, poñamos por caso, do gazpacho e do baile rexional (andaluz, por suposto), todo debidamente ornamentado con algún que outro touro de Osborne e, xa de paso, coa presenza dalgún carismático líder de certo partido hexemónico. Somos así e non hai que facernos.


Por iso quero mellor celebrar hoxe o San Padraig, santiño que, no fin de contas, non deixa de ser un alter ego sintetizado e remasterizado de moitos dos nosos santos tradicionais galegos, vencedores de serpes, asulagadores de cidades e moi amigos de botar unha que outra soneca en inverosímil cama de pedra.
Así que repito: Beannachtaí na Féile Pádraig oraibh. E acompaño os parabéns e os bos desexos con música desa que emerxe directamente dos mananciais das entrañas e que, aínda que sexa por un momentiño, nos redime do peso dos días.




sábado, 12 de março de 2011

Don Edelmiro ou o pastor de ríos

Lembro aqueles tempos como alegres e luminosos, como intensos e feraces. Eléctricos. Comezara a me interesar, unha vez concluídas as vicisitudes da licenciatura, por esa cousa chamada "toponimia", que algún profesor meu chegara a etiquetar como "unha rama da paralingüística". Iso en absoluto chegou a me acovardar. Unha das características esenciais do meu périplo vital é que sempre opto pola vía máis marxinal, polas estradas secundarias que a miúdo van morrer a algunha gándara erma e solitaria. Dicir que estudei Filoloxía Galega é, se cadra, o exemplo máis ilustrativo do que veño de dicir.
Mais o caso foi que, neses momentos iniciáticos, cando a intuición é practicamente o único criterio fiábel con que contamos, as miñas mans foron dar a un libro en cuxa capa azul celeste rezaba un título boscoso e remoto como unha lenda antiga: Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega. Embarcarme na súa lectura foi ao comezo un labor equiparábel para min ao de quen vai arrincando un a un o significado dun xeroglífico. Posteriormente, moi devagariño, fun desentrañando o significado de moitas cousas, de moitos termos opacos, funme familiarizando con raíces do vello europeo, con nomes de ríos que foron ou son ou puideron ser. Sorprendinme do sabor que deixaba na lingua a lama, a braña, o regato lizgairo, a lagoa de inverno, a sabedoría das augas en definitiva.
Poucos meses máis tarde puiden asistir no Congreso de Onomástica Galega de Pontevedra a unha conferencia do autor daquel libro de capa azul celeste. Chamábase Edelmiro Bascuas, e lucía a estética dun deses magníficos mais inalcazábeis catedráticos doutrora. Por iso foi unha gratísima sorpresa comprobar como o seu xeito de falar, de se expresar, de se comportar, de responder ás preguntas formuladas, ía desactivando un por un todo canto prexuízo se puidese desprender daquela pulcritude de traxe e gravata.
Comezou a me caer ben don Edelmiro.
E aínda mellor me caeu uns anos despois, cando volvín coincidir con el nunha conferencia de Francesco Benozzo no Consello da Cultura Galega. Discreto, tímido, receoso de eclipsar a ninguén. Eu daquela, despois de varias experiencias no campo de batalla da investigación filolóxica, xa tiña bagaxe abondo como para saber que esas características debían ser admiradas como auténticas virtudes, e que esas virtudes resultaban verdadeiramente inusitadas e pouco frecuentes neste micromundo en que nos movemos.
Porque era don Edelmiro Bascuas unha persoa alta e venerábel, mais, a diferenza doutros moitos que se prezan do mesmo, de don Edelmiro case non se dan encontrado fotos no Google. E até un mes despois do seu pasamento, moitos non soubemos do lutuoso suceso. Son datos sintomáticos. El falou a través do seu traballo e das súas moitas páxinas impresas; falou a través da lama, da braña, do regato lizgairo e da lagoa de inverno. Hai quen di que nalgunha ocasión chegaron a lle saír dos beizos un par de salmóns encarnados, mais o conto ten trazas de cunqueirada...

Non souben da súa doenza até o pasado mes de setembro, precisamente no día en que defendín a miña tese. Ese home traballou o que non está escrito, dixo Moralejo, con sinceridade triste.
Así que, na espera por outras homenaxes mellores e máis dignas, eu vou deixar aquí hoxe a miña, agardando que o eco estas músicas (dun bretón de alma galega chamado Alan Stivell) alcance as luminosas illas occidentais onde don Edelmiro, lonxe de repousar, xa andará a procurar outras augas, outros ríos, outras sabedorías.