Cousas que non son o que parecen (1): eslavos en Lousame?

Ben sei que tiña delito, e moito. Case catro anos embebido nunha tese baseada na documentación do Tombo de Toxos Outos (con viaxe ao Arquivo Nacional de Madrid incluída, para consultar o orixinal in situ), e aínda nunca tivera ocasión de me achegar até o pouco que queda en pé daquel que fora grande e poderoso cenobio das terras de Luaña. Aquel mosteiro que estendeu as súas redes até Portugal polo sul e até as páramos leoneses polo leste, e todo desde o fondo dunha lúgubre vagoada en que o silencio ten forma de furiosas fervenzas e de mestos toxos, deses que, tomándolle emprestada a hipérbole ao padre Sarmiento, "furarían unha táboa".

Pois ben, esta carencia imperdoábel foi debidamente compensada hai uns días, nunha desas expedicións relámpago que nos demostran o moito que pode dar de si unha longa tarde de primavera. E, entre outras cousas, reencontrámonos con dous vellos amigos, dous deses topónimos enmascarados que aparentan o que non son e que fan do oficio de toponimista (se é oficio e non vicio, que esa sería outra discusión) un dos máis fascinantes e desesperantes á vez: refírome a Servia e a Comparada, nome de senllas aldeas da freguesía de Santa Eulalia de Vilacova, ao ladiño mesmo de Toxos Outos.

Cando algún programa de radio ou televisión fai unha incursión na toponimia "curiosa" ou "pitoresca" de Galiza, é ben raro que non saian a relucir estes dous nomes, ao carón doutros que tamén teñen o seu chiste: casos como Exipto, Roma, Porto do Son, Belén, Pernaviva, Cabrón e algúns máis que, obviamente, tampouco son o que parecen (ou, cando menos, non o foron...).
Contábanos Gonzalo Navaza nunha ocasión a historia dun investigador (agora mesmo, aínda que me matedes, non sería quen de lle lembrar o nome) que descubrira en Galiza un nome de lugar que se repetía ducias de veces por todo o territorio e que, na súa opinión, evidenciaba a pegada dalgunha lingua eslava na toponimia galega, pois podía relacionarse cun termo eslavo que viña a significar algo así como 'guerra, batalla'. Pois ben, a palabra en cuestión non era outra que UTECO... e as fascinantes posibilidades dunha presenza eslava no Noroeste peninsular esfareláronse de contado. Por suposto que sempre poderiamos botar man desta Servia coruñesa para lle salvar a cara a aquel perspicaz toponimista que facía os seus traballos tomando como fonte as Páxinas Amarelas, mais resulta que nin sequera esta Servia ten nada a ver cos serbios históricos. Por non ter, nin sequera debería ter o seu inicial, e explícome.

Cousas que non son o que parecen (2): un señor chamado Comparatus

Falábavos onte dese equívoco topónimo Servia que lle dá nome a unha das aldeas de Santa Eulalia de Vilacova, en Lousame, ben preto do mosteiro de San Xusto de Toxos Outos. E deixaba para hoxe o caso doutra aldeíña desa mesma freguesía cuxo nome tamén se ten prestado a algunha que outra confusión: refírome a Comparada.
Hai uns meses puiden ler nun libro bastante coñecido de toponimia galega (como suporedes, vou contar o pecado e calar o pecador) unha posíbel explicación da forma Comparada, segundo a cal a súa orixe habería que a buscar no verbo latino comparāre, de onde procede en última instancia o noso actual comprar. Por tanto, o topónimo Comparada (cunha fonética arcaizante) estaría a facer referencia a unha propiedade, terra ou herdade que nalgún momento foi obxecto dunha operación de compra-venda. A dicer verdade, un xa ten escoitado cousas con menos xeito, e o certo é que hai outros topónimos en Galiza nos cales adiviñamos motivacións similares e que ben poderían avalar, por comparación, esta hipótese: velaí está, por exemplo, A Manda (Mazaricos), que moi probabelmente faga alusión a terras incluídas nunha manda testamentaria.
Cal é o problema? O problema, como adoita acontecer nos lamacentos terreos da toponimia, vén cando os autores obvian (obviamos, que disto ninguén está libre) as verdades da documentación antiga. E é que moitas veces, os manuscritos balorecidos conteñen datos que por si sós iluminan o camiño para explicarmos as cousas. E este é un deses casos.

E de novo, Tuenda

Coñecinos vai xa para dous anos, e produciron en min un fascinio difícil de describir. Pasados uns meses, naquel tempiño que botei en Lisboa (breve, intenso, desconcertante, contraditorio), fixéronme moitísima compaña. Podo dicir sen medo a me trabucar que Tuenda púxolle a banda sonora a aquelas tardes de chuvia, ás noites de involuntaria vixilia, e tamén por suposto ás longas viaxes de regreso á casa. A beleza terríbel do Romance del penitente, o sentimentalismo rudo e primaveral das añadas, dos ramos, das alboradas. A ledicia solar das danzas, das xirandiyes. E o amor por toda a parte: "Vo pa Llanes, vo pa Llanes / vo pala bolera nueva / non voi por xugar los bolos / voi por ver la mio morena".
A voz de "Ambás" como elo, como cadea dourada, garantía da continuidade ergueita desde a mornura calma das cociñas. A xenialidade de Pepín de Muñalén dinamitando fronteiras tenues e inservíbeis. E o acompañamento discreto mais imprescindíbel de Elías García.
Collinlles aprezo aos rapaces de Tuenda e por iso celebro que acaben de editar a terceira entrega desa auténtica operación de resgate e reconstrución en que se embarcaron hai uns anos. O título é ben pouco orixinal (Tuenda 3), mais o pouco que nos foron adiantando promete compensalo.
Para os que non poidamos estar mañá en Uviéu no seu concerto de presentación, e mentres agardamos ter o disco nas mans, irémonos conformando con saborear de novo os vellos temas. Permitídeme compartir con vós algún deles.

Os barcos de Gráinne Mhaol

Desculpade o monopolio que nos últimos tempos exercen Irlanda e o irlandés nestas leiras de arxila, mais concordaredes comigo en que debeu ser un espectáculo comovedor.

As naos de Gráinne Mhaol entrando polo esteiro do Támese arriba, en procesión desafiante e altiva cara ao corazón de Londres, cara ao pulmón mesmo e a entraña viva do odiado e eterno Imperio, ese que desangra, que humilla, que esmaga e engole.

Aquel día, Gráinne Mhaol debeu emerxer ante os ollos da Sabela Tudor como unha desas raíñas irlandesas doutrora, como Medb a selvaxe e temíbel, dona do touro, do lume e das rutas do mar, centro do mundo, gozosa destrución.

A memoria, persitente como un arao das illas Aran, retivo o latexo daquel espectáculo e traduciuno en selvaxe hino de rebelión. Gráinne Mhaol vén por riba das augas / canda a ela, unha garda de guerreiros, / non son franceses nin españois, senón irlandeses / e han derrotar os estranxeiros.

Ao ritmo destes versos iríase tecendo a epopea da liberdade irlandesa, da epopea sin-feinner manuelantoniana, abríndose paso entre o sangue e a cebada.

Mais, no comezo, foi Gráinne Mhaol e o soño dos mares libres.

Introducindo abril

Ogallá todos os días nos reincorporásemos ao mundo baixo o imperio do sol e do riso, coma quen vive perpetuamente contaminado pola loucura de abril, coma quen sente cada mañá as fervenzas do sangue a anegar as mansións internas. Ogallá todos os días pronunciásemos palabras grandes, tenaces, violentas mais, ante todo, palabras infectadas dunha alegría irredutíbel como os sotaques do oeste.
E pois que de palabras falamos, ogallá non pasase un só minuto sen que nos viñesen á cabeza aquelas coas que un monxe irlandés de hai mil e pico anos resumiu o que debe ser (intuímos, sabemos) a felicidade de se sentir vivo e palpitante:

Hoxe síntome envolto pola forza do ceo, a luz do sol, o brillo da lúa, o esplendor do lume, o ímpeto do raio, a velocidade do vento, a profundidade do mar, a estabilidade da terra, a dureza da rocha...

E que tal se facemos un nó nas liñas do tempo e acompañamos o misticismo medieval irlandés con estes impactos de violín ao máis puro estilo McIsaac, quer dicer, tempestuoso, excéntrico, agresivo?